Ναυάγιο S/S Citta di Tripoli

Το ιταλικό επιβατηγό ατμόπλοιο Città di Tripoli

Την 24η Απριλίου 2010 ο Αντώνης Γράφας και η ομάδα του καταδύθηκαν σε ένα άγνωστο μέχρι τότε ναυάγιο, στα βoρειοδυτικά της νήσου Κέας, το στίγμα του οποίου τού είχε ευγενώς παραχωρηθεί από την καταδυτική ομάδα του Νίκου Βασιλάτου και της Ελένης Τσοπουροπούλου. Το οπτικό υλικό που ο Αντώνης έφερε στην επιφάνεια οδήγησε, στην συνέχεια, στην ταυτοποίηση του ναυαγίου ως το διπλέλικο ιταλικό ατμόπλοιο Città di Tripoli, το οποίο τορπιλίστηκε και βυθίστηκε από το βρετανικό υποβρύχιο HMSM Torbay την 2α Ιουλίου 1941 ενώ κατευθυνόταν, ενταγμένο σε νηοπομπή, από το Βαθύ της Σάμου προς τον Πειραιά. Μετά την πρώτη αυτή κατάδυση πραγματοποιήθηκαν, στα χρόνια που ακολούθησαν, άλλες έξι καταδύσεις με στόχο την συλλογή επιπλέον οπτικού υλικού, με σκοπό να ενισχυθεί, μέσω αυτού, η προσπάθεια για την περεταίρω τεκμηρίωση του ναυαγίου. Το υλικό αυτό συνδυασμένο και εμπλουτισμένο με τις καταχωρήσεις των ημερολογίων πολέμου, όλων των εμπόλεμων, τις με το γεγονός της βύθισης σχετιζόμενες αναφορές στα ιταλικά, βρετανικά και γερμανικά αρχεία, καθώς και τις καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων μέσα από βιβλιακές αναφορές, οδήγησε όχι μόνο στην αποκατάσταση της ιστορίας του πλοίου, αλλά και στην απόπειρα της λεπτομερής προσομοίωσης του ιστορικού της βύθισης του.

S/S Città di Tripoli

Το ιταλικό επιβατηγό ατμόπλοιο Città di Tripoli, νηολογημένο με τον αριθμό 392 στην Νάπολη της Ιταλίας, κατασκευάστηκε το 1915 στην Ancona από τα ναυπηγεία Cantieri Navali Riuniti με αριθμό κατασκευής 62. Ανάδοχος εταιρεία υπήρξε η Società di Navigazione Sicilia με έδρα της το Palermo της Σικελίας. Το 1926 το πλοίο πουλήθηκε στην γνωστή ιταλική ναυτιλιακή εταιρεία CITRA (Compagnia Italiana Transatlantica) και από το 1932 ανήκε στην ναυτιλιακή εταιρεία Tirrenia (Flotte Riunite Florio e Citra) με έδρα της την Γένοβα. Από το 1937 ως και την βύθιση του το πλοίο ήταν ιδιοκτησία της εταιρείας Tirrenia Società Anonima di Navigazione, η οποία είχε την έδρα της στην Νάπολη. Τα γενικότερα κατασκευαστικά στοιχεία του Città di Tripoli ήταν:
Τύπος: Επιβατηγό / Φορτηγό
Σημαία: Ιταλική
ΚΟΧ: 2933
ΚΚΧ: 1586
Ολικό μήκος: 96,3 μέτρα
Πλάτος: 12,5 μέτρα
Βύθισμα: 6,4 μέτρα
Πρόωση: Εξακύλινδρη ατμομηχανή  
Ισχύς: 378 NHP
Προπέλες: 2
Ενδεικτική ταχύτητα: 13,5 κόμβοι

Το πλοίο, στο οποίο από το έτος 1937 είχε αλλαχθεί το σύστημα θέρμανσης των λεβήτων από άνθρακα σε πετρέλαιο, επιτάχθηκε από την Ιταλική κυβέρνηση στις 22 Δεκεμβρίου του 1940 στην Νάπολη και μεταφέρθηκε την άνοιξη του 1941, μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, στο Αιγαίο ως μεταγωγικό-οπλιταγωγό του ιταλικού στρατού.

Η βύθιση

Το βράδυ της 1ης Ιουλίου 1941 το Città di Tripoli ξεκίνησε άδειο από το Βαθύ της Σάμου όπου είχε αποβιβάσει στρατό για την φρουρά του νησιού, με τελικό προορισμό τον Πειραιά. Το πλοίο βρισκόταν ενταγμένο σε νηοπομπή, μαζί με το ιταλικό επιβατηγό-φορτηγό ατμόπλοιο Città di Savona (2500 KOX), και συνοδευόταν από το ιταλικό τορπιλοβόλο LIBRA (F 552). Η ιταλική Ναυτική Διοίκηση Αιγαίου (Comando Gruppo Navale dell’Egeo Settentrionale) είχε ζητήσει, επιπλέον, από το επιτελείο του γερμανικού Ναυαρχείου Αιγαίου (Stab des Admirals Ägäis) την συνδρομή ενός ανιχνευτικού αεροσκάφους για το πρωί της 2.7.1941 με σκοπό την επιτήρηση της νηοπομπής από αέρος, λόγω του επικείμενου κινδύνου τορπιλικής επίθεσης βρετανικών υποβρυχίων.
Γύρω στις 06:20 το πρωί της 2ας Ιουλίου 1941 το γερμανικό αεροσκάφος τύπου Fokker, το οποίο είχε αποσταλεί προς συνάντηση της νηοπομπής την οποία και εντόπισε στα βορειοδυτικά της νήσου Κέας, διέκρινε στην επιφάνεια του νερού το ίχνος μιας τορπίλης κατευθυνόμενης προς το προπορεύον τορπιλοβόλο LIBRA (F 552), η οποία όμως τελικά δεν βρήκε τον στόχο της. Αμέσως μετά διέκρινε μια έκρηξη σε ένα από τα μεταγωγικά της νηοπομπής το οποίο στην συνέχεια βυθίστηκε. Επρόκειτο για το Città di Tripoli στο οποίο επέβαιναν 59 άτομα εκ των οποίων τα 11 απωλέσθηκαν, ενώ τα 48 διασωθέντα συλλέχθηκαν από το συμπορευόμενο πλοίο Città di Savona.
Αμέσως μετά την τορπιλική επίθεση το συνοδευτικό τορπιλοβόλο LIBRA (F 552) κατευθύνθηκε προς το σημείο από όπου εξαπολύθηκαν οι τορπίλες και ξεκίνησε ανθυποβρυχιακή καταδίωξη με βόμβες βάθους, ενάντια στο εχθρικό υποβρύχιο. Αν και ρίχθηκαν 18 βόμβες βάθους, δεν υπήρξαν επαρκή αποδεικτικά στοιχεία ικανά να επιβεβαιώσουν την βύθιση του υποβρυχίου. Μετά τον πόλεμο, τα ημερολόγια πολέμου και οι αρχειακές καταχωρήσεις έδειξαν, με απόλυτη βεβαιότητα και ακρίβεια, ότι η τορπιλική επίθεση ενάντια στην ιταλική νηοπομπή, με αποτέλεσμα την βύθιση του Città di Tripoli, πραγματοποιήθηκε από το βρετανικό υποβρύχιο HMSM Torbay το οποίο υπό την διοίκηση του Lieutenant Commander Anthony Miers καραδοκούσε την ημέρα εκείνη στον δίαυλο της Κέας.

HMSM Torbay

Το βρετανικό υποβρύχιο HMSM Torbay κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία Chatam Dockyard της Αγγλίας και καθελκύσθηκε στις 9 Απριλίου του 1940. Ήταν το τελευταίο από τα 15 υποβρύχια τύπου Triton Class τα οποία κατασκευάστηκαν ανάμεσα στο 1936 και 1940 για το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό. Το HMSM Torbay είχε μια καριέρα γεμάτη επιτυχίες καθώς κατάφερε να βυθίσει 17 εμπορικά πλοία, συνολικού τονάζ 38.000 κόρων, 5 πολεμικά πλοία και 24 πετρελαιοκίνητα. Τέθηκε σε υπηρεσία στις 15 Ιανουαρίου του 1941 υπό τις διαταγές του κυβερνήτη Lieutenant Commander Anthony Miers, φέροντα το ψευδώνυμο «Crap», ο οποίος μεταπολεμικά, ως ναύαρχος, στέφθηκε ιππότης της κατηγορίας KBE (Knights Commander of the Order of the British Empire) αποκτώντας τον τίτλο του Sir. Μετά από σύντομες αποστολές στον Βισκαϊκό Κόλπο και τον Ατλαντικό (22.03. – 13.04.1941) κατευθύνθηκε, κατόπιν εντολής του Βρετανικού Ναυαρχείου, προς την Μεσόγειο με τελικό προορισμό την Αλεξάνδρεια όπου εντάχθηκε στο δυναμικό του εκεί εδρεύοντα 1ου Στολίσκου Υποβρυχίων (1st Submarine Flotilla – Alexandria –Egypt). To HMSM Torbay παρέμεινε στην ανατολική και κεντρική Μεσόγειο εκτελώντας πολλές αποστολές και περιπολίες. Κορυφαίες ανάμεσα τους υπήρξαν η επιχείρηση Flipper (Operation Flipper, Νοέμβριος 1941), την οποία πραγματοποίησε σε συνεργασία με το υποβρύχιο HMSM Talisman, καθώς και η επίθεση εναντίον μιας νηοπομπής του Άξονα, στο κανάλι της Κέρκυρας, τον Μάρτιο του 1942. Κατά την επίθεση αυτή το υποβρύχιο παρέμεινε επί 17 συνεχείς ώρες σε εχθρικά νερά με αποτέλεσμα να απονεμηθεί στον κυβερνήτη του, Anthony Miers, ο σταυρός της Βικτώριας (Victoria Cross).
Το καλοκαίρι του 1942 το HMSM Torbay ταξίδεψε στην Αγγλία όπου πραγματοποιήθηκαν αλλαγές στον εξοπλισμό του και τον Φεβρουάριο του 1943 επέστρεψε και πάλι στην Μεσόγειο, υπό τις διαταγές του νέου του κυβερνήτη Lieutenant Commander Robert Clutterbuck (8th Flotilla – Algeria). Μετά την αποπεράτωση των πολεμικών επιχειρήσεων στην Μεσόγειο το HMSM Torbay αποσπάστηκε στην Άπω Ανατολή όπου και συμμετείχε στις επιχειρήσεις του 2ου στολίσκου του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού (2nd Flotilla – East India Fleet) στην Σουμάτρα και την Ταϊλάνδη, υπό τις διαταγές του Lieutenant Compton Patrick Norman. Μετά το τέλος του πολέμου πουλήθηκε για διάλυση η οποία πραγματοποιήθηκε στο Briton Ferry της Ουαλίας τον Μάρτιο του 1947. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο γεγονός ότι τo HMSM Torbay καθώς και το HMSM Trident ήταν τα μόνα από τα 15 υποβρύχια της κλάσης Triton που βγήκαν αλώβητα από τον πόλεμο.
Η ιστορία και οι επιτυχίες του HMSM Torbay είναι άμεσα συνδεδεμένες με τον πρώτο του αμφιλεγόμενο κυβερνήτη Anthony “Crap” Miers. Στις επιτυχίες αυτές συγκαταλέγονται και δυο γεγονότα για τα οποία ο Miers επιπλήχθηκε από το Βρετανικό Ναυαρχείο και κατηγορήθηκε από την γερμανική πλευρά ως εγκληματίας πολέμου. Πρόκειται για τις επιθέσεις που πραγματοποίησε το HMSM Torbay στις 4 και στις 9 Ιουλίου του 1941, αμέσως μετά την βύθιση του S/S Città di Tripoli. Η πρώτη από τις επιθέσεις αυτές πραγματοποιήθηκε ενάντια σε δυο από τον γερμανικό στρατό επιταγμένα ελληνόκτητα πετρελαιοκίνητα στα δυτικά της Λέσβου και η δεύτερη ενάντια σε έναν στολίσκο τεσσάρων επιταγμένων ελληνόκτητων πετρελαιοκίνητων βόρεια των Αντικυθήρων. Και στις δυο επιθέσεις ο Anthony Miers κατηγορήθηκε ότι εκτέλεσε με βολές αυτόματων όπλων, εν ψυχρώ, τους διασωθέντες ναυαγούς αρνούμενος να συλλάβει αιχμαλώτους.

Η επίθεση

Σύμφωνα με την αρχειακή καταχώρηση στο ημερολόγιο πολέμου του Βρετανικού Ναυαρχείου [1] η επίθεση του HMSM Torbay, διεκπεραιωμένη από τον κυβερνήτη του Anthony Miers, πραγματοποιήθηκε ως εξής:

«02.07.1941, ώρα 06:38 [2], διοπτεύοντας στις 295 μοίρες το ακρωτήριο Άγιος Νικόλαος Κέας και σε απόσταση 4,9 ναυτικών μιλίων από αυτό, εντοπίστηκαν δυο πλοία συνοδευόμενα από ένα αντιτορπιλικό τύπου Libra και ένα αεροσκάφος ομοιάζον με Arado 95.
Ώρα 06:50, η νηοπομπή άλλαξε κατεύθυνση ακολουθώντας πορεία 255 μοιρών με σκοπό να παραλλάξει νότια από το ακρωτήριο Αγκάλιστρο (νήσος Μακρόνησος). Το υποβρύχιο βρισκόταν σε κάποια απόσταση από την εχθρική πορεία και καθώς η θάλασσα ήταν ήρεμη σαν λίμνη και το συνοδευτικό αεροσκάφος αρκετά κοντά, αποφασίστηκε να πραγματοποιηθεί επίθεση από μακρινή απόσταση, καθώς κάθε ανάπτυξη ταχύτητας θα διακινδύνευε τις πιθανότητες επιτυχίας.
Ώρα 07:22, διοπτεύοντας στις 304 μοίρες το ακρωτήριο Άγιος Νικόλαος Κέας και σε απόσταση 4,5 ναυτικών μιλίων από αυτό εξαπέλυσα τρεις τορπίλες με πορεία 90 μοιρών προς το πρώτο πλοίο. Η εχθρική πορεία εκτιμήθηκε σε 255 μοίρες και η ταχύτητα σε οκτώ κόμβους.
Ώρα 07:24, εξαπέλυσα τρεις τορπίλες ενάντια στο τελευταίο πλοίο και αμέσως καταδύθηκα αλλάζοντας την πορεία μου προς τα βορειοανατολικά.
Ώρα 07:25, το πρώτο πλοίο χτυπήθηκε από μια τορπίλη. Λόγω της μεγάλης απόστασης και της σαν γυαλί ήρεμης θάλασσας είναι πιθανό το δεύτερο πλοίο να άλλαξε έγκαιρα πορεία για να αποφύγει τις τορπίλες. Η απόσταση ήταν τόσο μεγάλη που δεν ήταν δυνατόν ούτε καν να αναγνωρισθεί η εθνικότητα του εχθρού, τα πλοία όμως έμοιαζαν να είναι επιβατηγά με υψηλές υπερκατασκευές, έχοντας και τα δυο διπλά άλμπουρα και από μια τσιμινιέρα. Το πρώτο έμοιαζε να είναι 4000 τόνων, ενώ το δεύτερο πολύ μικρότερο, πιθανώς 2000 τόνων.
Ώρα 07:30 – 08:40, κυνηγήθηκα από το συνοδευτικό ιταλικό αντιτορπιλικό το οποίο έριξε 18 βόμβες βάθους, καμία από αυτές πολύ κοντά, και στην συνέχεια συνέχισε την πορεία του.
Ώρα 21:50, αναδύθηκα – έχοντας σε θέση διόπτευσης 155 μοιρών την νήσο του Κάβο Ντόρο και βρισκόμενος σε απόσταση 6,8 ναυτικών μιλίων από αυτήν – και συνέχισα την πορεία μου προς τον δίαυλο της Μυτιλήνης.»

Η περιγραφή αυτή ενισχύεται και από την μαρτυρία που παράθεσε μεταπολεμικά ο δεύτερος αξιωματικός του βρετανικού υποβρυχίου Paul Chapman [3].

«Στις 2 Ιουλίου δυο πλοία του εμπορικού ναυτικού, συνοδευόμενα από δυο αντιτορπιλικά, έγιναν ορατά στον δίαυλο της Κέας – ο δίαυλος βρίσκεται στα νότια του στενού του Κάβο Ντόρο, ανάμεσα στην νήσο Κέα και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η θάλασσα ήταν γαλήνια σαν γυαλί. Την προηγούμενη ημέρα είχαμε διαπιστώσει ότι μπορούσαμε να δούμε μέσω του περισκοπίου λεπτομέρειες από το κύτος του σκάφους μας. Εξαπολύθηκαν από τρεις τορπίλες προς το κάθε εμπορικό πλοίο. Το προπορεύον πλοίο, το οποίο αργότερα αποδείχτηκε ότι ήταν το Città di Tripoli, χτυπήθηκε και βυθίστηκε στις 07:22. Το δεύτερο πλοίο απέφυγε την τορπίλη, προειδοποιημένο από την τύχη του πρώτου. Η εχθρική αντεπίθεση, η οποία πραγματοποιήθηκε με 18 βόμβες βάθους, ήταν αναποτελεσματική.» [4]

Το ναυάγιο

Το ναυάγιο του Città di Tripoli βρίσκεται επικαθήμενο όρθια στον βυθό επί της τρόπιδας σε μέγιστο βάθος 117 και ελάχιστο 98 μέτρων. Η νοητή διαμήκης γραμμή του πλοίου, πρύμνη-πλώρη, έχει κατεύθυνση βορειοδυτική. Παρά την μεγάλη παραμονή του πλοίου, άνω των 70 ετών, στον βυθό, η κατάσταση τόσο του σκάφους όσο και των υπερκατασκευών είναι πολύ καλή. Οι άγκυρες είναι στην θέση τους ενώ στην περιοχή του μεσοκάραβου είναι ορατό, στην δεξιά πλευρά, το ρήγμα που προκλήθηκε από την τορπίλη που εξαπέλυσε το HMSM Torbay. Οι δυο τρίφτερες προπέλες του πλοίου είναι επίσης στην θέση τους ενώ το πηδάλιο είναι στραμμένο προς τα αριστερά. Στο επίστεγο του πλοίου βρίσκεται μια μεγάλη στρογγυλή κατασκευή, επί της οποίας υπήρχε, ή είχαν προγραμματισθεί να τοποθετηθούν, ένα ή περισσότερα ναυτικά πυροβόλα. Σε γενικές γραμμές τόσο τα γενικά όσο και τα επιμέρους χαρακτηριστικά του ναυαγίου είναι ορατά. Οι ιδιαιτερότητες της πρώτης και της δεύτερης σειράς υπερκατασκευών, του πρόστεγου, του επίστεγου και των θέσεων των αεραγωγών είναι ορατές και επιβεβαιώνουν πλήρως την ταυτότητα του ναυαγίου ως το Città di Tripoli.
Το ναυάγιο του Città di Tripoli αποτελεί αδιαμφησβήτητα έναν ιστορικό μάρτυρα, ο οποίος ανήκει στο μεγάλο πάνελ των ιστορικών ναυαγίων που βρίσκονται βυθισμένα στον δίαυλο της Κέας. Μαζί με τα ήδη γνωστά ναυάγια των HMHS Britannic, S/S Burdigala, και M/V Theophile Gautier ανήκει και αυτό στα υλικά απομεινάρια των δυο μεγάλων πολέμων, τα οποία αποκτούν ιδιαίτερη ιστορική υπόσταση μέσω των ρόλων τους στο ναυτικό και πολεμικό γίγνεσθαι της ανατολικής Μεσογείου. Η έρευνα πεδίου σε συνδυασμό με την αρχειακή έρευνα, είναι πολλές φορές σε θέση να μεταλλάξει έναν σωρό σκουριασμένων λαμαρινών, που για χρόνια βρίσκονται στον βυθό, σε ένα αμιγώς ιστορικό αντικείμενο με χρονική υπόσταση, ταυτότητα, και παρελθόν. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το ιταλικό επιβατηγό ατμόπλοιο Città di Tripoli το οποίο κοσμεί τον βυθό στα βορειοδυτικά της Κέας.
DG

Παραπομπές, Συμπληρωματικά, Διευκρινήσεις

[1] Βλ. ADM 236/32
[2] Υπήρχε μια ώρα διαφορά ανάμεσα στην βρετανική και γερμανική «επιχειρησιακή ώρα».
[3] Βλ. Chapman, Paul: Submarine Torbay, σελ. 61
[4] Οι εμφανείς ελάσσονες αντιθέσεις ανάμεσα στην μαρτυρία του Paul Chapman και την βρετανική ημερολογιακή καταχώρηση, όσον αφορά τον αριθμό των πλοίων που συνόδευαν την νηοπομπή, οφείλεται πιθανώς στο γεγονός ότι ο Chapman έγραψε το βιβλίο του μεταπολεμικά και ίσως δεν θυμόταν ακριβώς όλες τις λεπτομέρειες.

Πηγές

ADM 199/1152, ADM 236/32, The National Archives, Kew
Ando, Elio / Bagnasco, Erminio: Marina Italiana: Le Operazioni nel Mediterraneo Giugno 1940 – Giugno 1942, Bolognia, Intergest, 1976
Bollettino AIDMEN τεύχη 17 έως 19
Cancila, Orazio: La Società di navigazione “Tirrenia (Flotte Riunite Florio – Citra)” 1932/1936, Economia e Credito, (1/2) 1992
Chapman, Paul: Submarine Torbay, Robert Hale – London, 1989
Fioravanzo, Giuseppe: Le Azioni navali in Mediterraneo. Dal 1 aprile 1941 al 8 settembre 1943, Roma, Ufficio Storico della Marina Militare, 2001
Kemp, Paul: The T-Class submarine – The Classic British Design, Arms and Armour 127, 1990
Kriegstagebuch Admiral Ägäis
Kriegstagebuch Kommandant der Seeverteidigung Attika
Kriegstagebuch Marinegruppenkommando Süd
Lloyds Register of Shipping
Lupinacci, Pier Filippo (Compilatore), Tognelli, Vittorio E. (Revisore): La difesa del traffico l´Albania, la Grecia e l´Egeo, La Marina italiana nella seconde Guerra mondiale, Ufficio Storico della Marina Militare, Vol. IX, Roma, 1965
Notarangelo, Rolando / Pagano, Gian Paolo: Navi mercantili perdute, Ufficio Storico della Marina Militare
Ντούνης, Χρήστος: Τα ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες, Finatec 2000
Projekt ASA, Allied Submarine Attacks, Historisches Marinearchiv
Rohwer, Jürgen: Allied Submarine Attacks of World War Two, Naval Institute Press, Annapolis, Maryland, 1997